واژه ی سخاوت و بخشندگی و دست و دل باز بودن در برابر بخل و دست بستگی و تنگ نظری است، و منظور از آن، این است که انسان به جا و شایسته و خردمندانه دست و دل باز و بلند نظر باشد و از نعمت ها و مواهب و امکانات گوناگون مادی و معنوی که خدا به او ارزانی داشته است، به سود خود و نزدیکان و همنوعان خویش بزرگ منشانه بهره گیرد و به وسیله ی آن مواهب سخاوتمندانه دلی شاد، گرفتاری و رنجی را برطرف نموده، و نابسامانی و محرومیت را از فرد و یا خانواده و درصورت توان از جامعه و عصر و نسلی بزداید و دیگران را نیز در زندگی بهره ور سازد.
قرآن در وصف بندگان راستین خدا، ویژگی بخشندگی و سخاوت سنجیده را از صفات آنان می شمارد و می فرماید:
»و عباد الرحمن الذین یمشون علی الأرض هوناً.
و اذا خاطبهم الجاهلون قالوا سلاماً.
والذین یبیتون لربهم سجداً و قیاماً.
والذین یقولون ربنا اصرف عنا عذاب جهنم ان عذابها کان غراماً.
انها ساءت مستقراً و مقاماً.
والذین اذا انفقوا لم یسرفوا و لم یقتروا و کان بین ذلک قواماً؛» (1)
و بندگان راستین خدای بخشاینده، کسانی هستند که در روی زمین
به فروتنی گام بر می دارند، و هنگامی که نادانان روزگار با آنان بی ادبانه سخن گویند، به درستی و ملایمت و مدارا پاسخ می دهند.
و آنانند که سجده کنان و در حال ایستاده، شب را برای پروردگارشان به روز می آورند.
و آنان هستند که می گویند: پروردگارا، عذاب دردانگیز دوزخ را از ما بازگردان، چرا که عذاب آن زیانی پاینده است…
و آنان هستند که چون انفاق نمایند، نه ولخرجی می کنند و نه سخت می گیرند، و سبک آنان، میان آن دو شیوه ی ناپسند، به شیوه ی اعتدال است.
و نیز در برابر تشویق به بخشندگی و بلند نظری، از بخل و عدم بهره دهی بزرگ منشانه به مردم نکوهش می کند:
»ولا یحسبن الذین یبخلون بما آتاهم الله من فضله هو خیراً لهم بل هو شر لهم سیطوفون ما بخلوا به بوم القیامة و لله میراث السماوات والأرض والله بما تعملون خبیر؛» (2)
و کسانی که به آن چه خدا از فزون بخشی خود به آنان ارزانی داشته است، بخل می ورزند، هرگز نباید گمان برند که این برایشان خوب است؛ بلکه این برایشان بد است. به زودی آن چه به آن بخل ورزیده اند، در روز رستاخیز به صورت طوق بر گردن آنان افکنده می شود؛ و میراث آسمان ها و زمین، تنها از آن خداست، و خداوند به آن چه انجام می دهید آگاه است.
پیامبر گرامی در انگیزش مردم به این ویژگی اخلاقی و منش مترقی انسانی، همگان را به حقیقت سازنده ی آن توجه داد و فرمود:
»السخی قریب من الله قریب من الناس قریب من الجنة؛» (3)
فرد و جامعه ی بخشنده و سخاوتمند، به خدا، مردم و بهشت پرنعمت و زیبا نزدیک است.
امیرمؤمنان فرمود:
»السخاء یکسب المحبة و یزین الأخلاق؛» (4)
بخشندگی و سخاوت، از سویی باعث مهر و محبت مردم به سخاوتمند شده، و از دگرسو او را به اخلاق انسانی آراسته می سازد.
و امام صادق فرمود:
»شاب سخی مرهق فی الذنوب احب الی الله من شیخ عابد بخیل؛» (5)
جوان سخاوتمند و گره گشا که به گناه و لغزش آلوده شده، در پیشگاه خدا از سالخورده ی عبادت پیشه ای که بخیل و بی خیر باشد محبوب تر است!
1) فرقان / 62 ـ 74.
2) آل عمران / 180.
3) بحار / ج 73 / ص 308.
4) غررالحکم / واژه ی «سخی«.
5) بحار / ج 73 / ص 307.
